Balasagunlu Yusuf Ne Söyledi?

Nedir Bu Kutadgu Bilig?

Kelime anlamı olarak Kutadgu Bilig, mesut olma bilgisi yani mutluluk veren, mutluluğu sağlayacak olan bilgi anlamına gelir. Balasagunlu Yusuf eserinde, insana her iki cihanda mutluluk ve huzuru sağlayacak bilgiyi ve bu bilgiye ulaşacak yolu gösterir. Kutadgu Bilig yalnız basitçe söylemle bir öğüt kitabı değildir. İnsanın, halkın, yöneticilerin dolayısıyla bir devletin sağlık ve sıhhatini temin edecek sistemi verir bize. Balasagunlu Yusuf, bu dünyada mutlu bir yaşamın zeminini oluşturduktan sonra, dünya yaşamının geçici olduğunu ölümle hatırlatmaktadır. Bu dünyada yaşarken öteki dünya yani ahiret hayatı da göz önünde bulundurulmalı der. Kutadgu Bilig’deki bilgiler bu dünya ve ahiret hayatı açısından da bir rehberdir. Eserin farklı bölümlerinde, bilginin erdemi, akıl, hayatın anlamı gibi konuları işler.

Balasagunlu Yûsuf Has Hâcib, Türk-İslam edebiyatının ilk eseri olan Kutadgu Bilig’i 1069-1070 yılları arasında kaleme aldı. Kutadgu Bilig’in muhteva ve mahiyeti hiç eskimedi, asırlardır bizlere, okuyan, düşünen ve anlama gayreti içinde olan bizlere öğüt vermekte. Nedir bu Kutadgu Bilig? Balasagunlu Yusuf sözlerini yalnız döneminde yaşamış olan Müslümanlara, insanlara ya da yöneticilere mi söyledi? Yusuf bizlere neyi öğütledi.

Balasagunlu Yusuf yahut Kutadgu Bilig Bize Ne Söyledi?

İlk başta sormuş olduğum soruya kısaca şöyle bir yanıt vereyim: Nasıl ki Yusuf Has Hacib sözlerini direkt olarak Kün Togdu veya Odgurmış’a söylemediyse yalnızca döneminde yaşayan, çağdaşı olan insanlara-Müslümanlara-yöneticilere de söylemedi. Balasagunlu, insanlara dünya ve ahiret hayatında mutluluk verecek, imtihanlarını kolay kılacak bilgiyi vermiştir. İslam yeryüzünde olduğu sürece yani kıyamet kopana dek Kutadgu Bilig de etkisini yitirmeyecektir.

Sorun insandan doğar yani insanın olduğu yerde sorun eksik olmaz. Sorunlar tartışmaları, tartışmalar nefreti, nefret ve kin ortamı da elbet adaletsizliği doğurur. Kutadgu Bilig de her durumda hakkâniyetli ve îtidalli olmayı öğütler. Bu öğütlemeyi birçok farklı konuyu farklı bâblarda, farklı şekillerde işleyerek yapar.

Balasagunlu Yusuf özellikle demiştir ki:

“yine bu kitâb kör kamuğka yarar                                                                                                                                                                    meliklerke artuk élig kend tutar”  (KB 34)                                                                           

“yine bu kitap herkese yararlıdır, daha ziyade kentleri yöneten meliklere yarar”

Bu beyitten anlıyoruz ki Kutadgu Bilig herkese mutlaka bir fayda sağlar fakat kitabın asıl yarar sağlayacağı, bilgilendireceği kesim, memleketi idare eden yöneticilerdir.

3168. beyitte Hakan, Ögdilmiş’e cevap olarak şunları söyler:

 “bilig birle yazlur kamuğ ters tügün                                                                                                                                                                  bilig bil ukuş uk tirilgil öğün”

“Bütün ters düğümler (zorluklar, sıkıntılar) bilgiyle çözülür, bilgiyi bil anlayışlı ol akıllıca yaşa”

Kutadgu Bilig’in birçok yerinde ve bilhassa ‘til erdemin münin asığın yasın ayur’ (dilin meziyetini ve kusurunu, faydasını ve zararını söyler) ile ‘bilig ukuş erdemin asığın ayur’ (bilgi ile aklın meziyet ve faydalarını söyler) bölümlerinde, bilginin faydasından, gerekliliğinden bahseder. Balasagunlu Yusuf’a göre akıl, bilgi ve erdem gibi meziyetler her kişide, özellikle devlet yöneticilerinde bulunması zorunlu meziyetlerdendir. Mutluluğu ancak adil bir düzen sağlayabilir. Adaletin sağlanması için devlet adamlarının, yöneticilerin akla ve bilgiye sahip bireyler olması gerekmektedir. “Akıl karanlık gecede bir meşale gibidir, bilgi seni aydınlatan bir ışıktır” (KB 288) beytiyle, bir halkın, topluluğun önünü aydınlatacak onlara esenlik getirecek yegâne unsurun bilgi olduğunu vurgular. Ardından “Bilgi hiç bir zaman fakirliğe düşmeyen bir servettir, hırsız ve dolandırıcının ona eli erişemez ve alamaz” (KB 313) diyerek bilginin, ilmin kıymetini vurgular. Bilgi insanı doğru yoldan ayırmayan, yanlışa saptırmayan, yakışıksız eylemler yaptırmayan bir dosttur.

Balasagunlu, Hükümdar Kün Togdu’yu anlattığı bölümde şöyle bir hadise yaşanır. Kün Togdu halkın tüm işlerini düzenler, devlet yönetimini bir sistem haline getirir ve civarda bilgili, akıllı kim varsa çevresine toplar. Memleket yönetmek ciddi bir iştir, bilgi ve akıl gibi meziyetler gerektirir. Bu işi tek başına yapmayacağını anlar ve yanına birini almak ister ve “Bana şimdi seçkin, akıllı, bilgili ve maharetli bir adam lâzımdır” der.  Kün Togdu’ya göre o kişi gaflete de kapılmamalı, kendi namına değil halkı için çalışmalı. Bir devlet, bir millet ancak bu tür yöneticilerle kalkınır, refah bulur.

Kutadgu Bilig’de sınıf ayrımı ve egemen bir sınıf yoktur. Aklı ve bilgisi olan her kişi devlet yönetiminin en üst kademesine kadar yükselebilir. Bilginin ve çağın şartları olan savaş gücünün tartışmasız hâkimiyeti vardır. Başarılı bir komutan ya da akıllı bir vezir olmak için güç ve bilgi en büyük etkendir. Önemli olan; tembel ve miskin olmamak, akıllı ve çalışkan olmak, bilgili olmaktır.

Yönetici ve halk arasındaki ilişkiyi anlatan, siyasi bir sistem ortaya koyan bir başka önemli eser olan Toplum Sözleşmesi ise (Du contrat social ou Principes du droit politique), Kutadgu Bilig’den yaklaşık altı asır sonra yazılmıştır.